مۆزیکا رۆحی د ئۆلێ ئێزدییان دا
بێکەس نوری عەبدال
(دیرۆک نڤیسێن هەڤچەرخ ب ڤەدیتنا شینوارێن کەڤن گەهشتینە وان ئەنجامان بەری نڤیسین و هونەرێ وێنەکێشان و پەیکەرتراشیێ…هتد بهێنە ئافراندن مۆزيك و ستران و سەما هەبووینە).(١)
میزۆپۆتامیا ژ شارستانییەتێن ئێکەمین د ڤێ ئاخێ دا دهێتە هەژمارتن، ئەو میراتێ وان بۆ مە هێلای وەک شینوار دوپات دکەن هونەرێ مۆزيكێ پشکەکا گرنگ ژ ڤێ شارستانییەتێ بوویە، ئێدی مۆزيك تێکهەلی هەمی کار، بیرەوەری، ئاهەنگ، پەرستن، ژدایکبوون، مرن و هەمی خوشی و نەخوشیان بوویە، مۆزيك بوویە میتولوژی، کەڤنارترین بیاڤێ هاتییە پاراستن ب سەدان ساڵان و هەتا ئەڤرۆ وەک خوە مای و بێ کارتێکرن لێ هاتبیتەکرن ئەو ژی قەول و مۆزيكا ئۆلێ ئێزدییان بوویە، کو ژلایێ قەوالێن وان ڤە ب دەڤکی، ب نهێنی و بێدەنگی ژ نڤش بۆ نڤشی هاتییە ڤەگۆهاستن و پاراستن.
ئێزديياتى ئێکەمین ئۆله هەموو پەڕستن، لاڤا و نزایێن وان ب زمانێ کوردی بن، هەتا ئەڤرۆ پشتی ب دەهان فەرمانان هەر ب ڤی ڕەنگی ماینە و بەردەوامی بخوە دایە، لەورا گەر کورد بخوازن بزڤرنە سەر ڕاستییا رەسەناتییا هەر تشتێ ب نەتەوا وان ڤه گرێدای، زمان، چاند، کەلتۆر و ئايين، مۆزیک و جۆگرافییا، پێدڤییە خواندن و لێزڤڕینەکێ د ئۆلێ ئێزدییان دا بکەن؛ چونکى ئێزدی ب پارێزەرێن نەتەوەیی، کلتۆر، زمان و مۆزيكا کوردی دهێنەهەژمارتن.
کورتیەکا دیرۆکی:
(ئۆلێ ئێزديان، ئێک ژ کەڤنترین و رەسەنترین ئۆلێن جوگرافییا وەلاتێ کوردستانێ یە، ئانکو میزۆپۆتامیا، هەمی بیرباوەر، لاڤا و تێکستێن وان یێن ئايينی ب زمانێ کوردی نە).(٢)
(ل سەردەمێ دەولەتا ماددا ل ساڵا(٧٠٨ێ _٥٥٠ێ ب.ز)،ئۆلێ ئێزديياتى بەری هەمی يێن دی ئايينێ فەرمی یێ دەولەتا مادد بوویە و ژ لایێ پێترییا خەلکی ڤە دهاتە پەیروەکرن، ئەڤ ئۆله سەدان ساڵە ب درێژاهییا تەمەنێ خوە ژ لایێ دۆژمنێن ئێزدياتيێ ڤە کەفتییە بەر هێرش و فەرمانان و قەدەغەکریە و بێدەنگ مایە، بەلێ هەتا ئەڤرۆ بەردەوامیێ ب خوە ددەتن و چ تشت نەبوويه بەربەست د ڕێکا پەیاما وێ یا پیرۆزدا، هەتا ئەڤرۆ خوە ڕاگر بووینە، ب سەدان ساڵە ئێزديياتى ژ لایێ ڕێبەرێن وان ب دەڤکی ژ نڤش بۆ نڤشی هاتییە ڤەگوهاستن، ئۆلێ ئێزدییان خودان دو پەڕتووکێن پیرۆزن بناڤێ (جەلوا و مەسحەفا ڕەش) کو دهێتە گۆتن نڤیسینا وان ژ لایێ دیرۆک نڤیسان ڤە دوو سەد ساڵان دەڕبازناکەت. ئه‌ڤه مژاره وێ پرسيارێ دئازرينيت، ئەرێ هەر د کەڤن دا ڤی ئۆلى چ دیرۆکا نڤیسکی ل بەر دەست نەبوویە؟ ئەرێ بوچی تێکستێن وان نەهاتینە نڤیسین و ب رەنگێ زارەکی بوویە ژ نڤش بۆ نڤشی هاتینە ڤەگوهاستن؟ ئەرێ ژبەر تڕسا وێ چەندێ بوویە داکو ئەڤ نڤیسینە ب دەست نەیارێن وان نەکەڤن و ڤان نڤیسینان جارەک دی ل دژی وان بکار نەئینن؟!).(٣)
هەر دەم و زەمان ژبەر نەبوونا لێبوورینێ و سینگەکێ بەرفره‌هـ و ئێک دو نە قەبۆلکرنا هزرێن جودا جودا د ناڤ ئايينان دا بەرامبەر ئێک هەبووینە، داکو رێکێ ل بەرامبەر ئێک بگرن ژبۆ چەند مەرەمان، هەر د کەڤن دا و هەتا ئەڤرۆ و روی ب روی و ب ئاشکەرایی کار ژبۆ تێکدانا ئۆلێ ئێزديياتيێ هاتییەکرن ژلایێ چەندین نەتەوە و ئايينێن جودا جودا ڤە، بەلێ د ناڤ جوگرافییا وەلاتێ کوردستانێ دا ئێزدی ب کوردێن ڕەسەن دهێنە ل قەلەمدان و هەژمارتن و د گەل ئايينێن دیتر ب براینی دژین و پێکڤە ژیان دروشم و پەیاما سەرەکی یا کوردستانییانە.
(ئێزديياتى تێکهەلاکا کەڤنە ژ ئايينێن گەلێن نەژاد ئاری وەک هندی و ئیرانی و بابلی ب رامانا (ریگ ڤیدا، میترا، زرڤانی) یە، کو باوەرییا وان ب پەڕستنا هێز و ڕەگەزێن سروشتی بوویە وەک: ڕۆژ، هەیڤ، باران، ئاگر، با، بریسی..هتد. هەر ئێک ژڤان ڕەگەز و هێزان خوداوەندەک بۆ دانایە و هەر ئێک ژ ڤان خوداوەندان پەڕستن و پەسن و نڤێژ و قوربانی هەبووینە و د ڕێ و ڕەسمێن مەزن ب ڕێز و هەیبەت و ئاهەنگێن مۆزيكێ بۆ ئەنجام داینە، ئەڤ ڕی و ڕەسمە ژلایێ دەستەکا ڕێڤەبەرێن تایبەت یێن ئۆلێ ئێزدييان ڤە هاتینە ب ڕێڤەبرن، دگۆتنێ (موغ)، ئەڤان موغا کۆمەلگەهەکا گرتی هەبوو و ڕێبەراتییا ئۆلى ژی ب میرات ژبۆ ڤان کەسان دما و باوەرییا وان ب ڤەگوهاستنا رحێ ژ گیانەکی ژبۆ گیانەکێ دیتر هەبوو (حلول و تناسخ)، هەڤژینی ژی بەس دناڤ وان ب خوە دا بوو و ئاخفتنێن وان ژی د ناڤ خەلکی دا ب سەنگ و بوها بوون، لەوردا د ناڤ خەلکی دا خودان فەرمان و دەستهەلاتەکا مەزن بوون، ژبەر ڤێ چەندێ شاهێن دەولەتا مادد و دەولەتا هاخەمەنشی (٥٥٩_٢٢٦ ب.ز) و ئەشکانی (٢٥٦ ب.ز هەتا ٢٢٦ پ.ز) و ساسانی (٢٢٧ز_٦٥١ز) پشتەڤانی و هاریکاری ژ موغا خاستییە دەما دخواست ببنە فەرماندار، هەر چەندە هەر ل سەر دەمێ دەولەتا مادد دا ئايينێ زەردەشتی ژی دیار بوویە، نێزيكى ئۆلێ ئێزديان بوويه، بەلێ پاشی ئايينێ زەردەشتی ژلایێ شاهێن دەولەتا هەخامەنشی، ئەشکانی، ساسانی رێز لێ هاتییە گرتن و ئێدی ئايينێ زەردەشتی بوویە ئايينێ ڕەسمی یێ ڤان هەر سێ دەولەتان، پشتی ئايينێ رەسمی بوویە زەردەشتی ئێزديياتى ڕێک ل بەر تەنگ دبیت و قەدەغە دبیت بەلێ ب هەر شێوه‌كى بيت شييا خوە ڕابگریت و ب مینیت).(4)
(د سەردەمەکی دا پێترییا کوردان ئێزدی بووینە، لەورا ئێزدی ب هەست و بیرێن دیرۆکەکا زندی یا کوردان دهێنە هەژمارتن).(٥)
ئایينێ ئێزديياتى (تەبشیر)*ێ ناکەت و نەکریيە، ئايينەکێ گرتییە کەس نەشێت بچیتە د ناڤ دا و ژێ ده‌ربکەڤیت. ئەڤە ژی وێ چەندێ دیاردکەت کو بتنێ ئێزدی خوە پارێزەر بووینە و زۆری ل کەسێ نەکرییە.
مۆزیک و ستران د ئۆلێ ئێزدييان دا:
دەمێ ئەم بەحسی مۆزيكێ د ئۆلێ ئێزدییان دا دکەین، بۆ هندێ بزانين بوچى مۆزيك د ئۆلێ وان دا يێ پيرۆزه پێدڤيه هنده‌ك چيرۆكان بزانين بۆ نموونە: چیرۆکا ئافراندانا فریشتەیان د میتۆلۆژیایا ئێزدییان دا دبێژن:»ل دەستپێکێ خودایێ مەزن باڵندەکێ سپی ژ گەوهەرێ هەرە گرنگێ خوە ئافراند ب ناڤێ (ئەنڤەر) و دانا سەرپشت بۆ چل هزار ساڵان، ئێکەمین رۆژا ئافراندی ل دوویف رۆژانێن هەفتیێ ڕۆژا ئێکشەمبی بوو و فریشتەک ئافراند ب ناڤێ عەزازیل ئەو ژی تاوس مەلەکە کو مەزنێ هەمیانە.
رۆژا دوشەمبی دەردائیل ئافراند کو شێخ حەسەنە.
رۆژا سێشەمبى ئیسرافیل ئافراند کو شێخ شەمسە.
رۆژا چارشەمبی میکائیل ئافراند کو شێخ ئەبوبەکرە.
رۆژا پێنجشەمبی جوبرائیل ئافراند کو سەججادینە.
رۆژا هەینی شەمنائیل ئافراند کو ناسڕدینە.
ڕۆژا شەمبی تورائیل ئافراند کو فەخرەددینە.
تاوس مەلەک کرە مەزنێ هەمییان سروشت و دار و بار و چیا بۆ عەردی ئافراند». (٦)
خودێ گۆته فريشته‌يان دێ ئادەم و حەوایێ دروست کەت و دێ کەتە مرۆڤ د میتۆلۆژیایا ئۆلێ ئێزدییان دا ل گۆر قەول و قەسیدێن وان دبێژن: (ئامیرێ دەف و شبابا بەری پەیدابوونا ئادەم پێغەمبەر(س.خ) هەبووینە و پشتی عەرد و ئاسمان هاتینە ئافراندن خودایێ مەزن قالبێ ئادەمی (س.خ) ژ چار توخمان نژاندییە، ژ (ئاگر، ئاڤ، ئاخ، با) بۆ ماوێ ٧٠٠ ساڵان قالبێ ئادەم (س.خ) ل عەردی مابوو بێ گاڤ ئانکۆ بێ رۆح ما و روح ل سەر قالبێ ئادەمی دا دفری بەلێ پشتی ٧٠٠ ساڵان حەفت سۆر ئانکۆ هەر حەفت فریشتە ل دوور قالبێ ئادەم زڤڕین و گۆتێ ئەی روح! تو بۆچی ناچییە ناڤە؟ ئانکۆ د قالبێ ئادەم دا، رۆحێ بەرسڤ دا و قایل نەبوو و گۆت: هووین دزانن ئەز ناچمە ناڤ هەتا ل ئاسمانان شاز و قدووم ئانکۆ دەف و شباب ژ بانا نێن ئەز ناکەڤمە د ناڤ قالبێ وی دا، پاش ب فەرمانا خودێ دەف و شباب هاتنە خوار و فریشتەیان دەست ب ژەنینا مۆزيكێ کر بۆ ڕوحێ ژەنين و هەر دیسان سەما ژی کر و هەر حەفت فریشتە ل دوور چرایێ قەندیل ئانکۆ عەرش د زڤرین). (٧)
وەک د قەولێ زەبوونێ مەکسور دا هاتی دبێژت:
پشتێ هەفت سەد ساڵ هەفت سۆر هاتنە هنداڤە
قالب مابووی بێ گاڤە
گۆتە رۆحێ تو بۆچی ناچییە ناڤا
***
رۆحێ گۆت لبا ئاشقا وە مەعلوومە
هەتا بۆ من ژ بانا نێن شاز و قدوومە
نیڤەکا رۆحێ و قالبێ ئادەم زۆر تو خوومە
***
شاز و قدووم هات و حەدری
نوورا موحبەتێ هنگڤتە سەری
رۆح هات ل قالبێ ئادەم ئێوری
ب ڤی جۆری مۆزيك د فەلسەفا ئۆلێ ئێزدییان دا هێڤێنێ گیانێ ئادەمێ باب و هەمی مرۆڤەکێ ئێزدی یە. ژبەر ڤێ چەندێ مۆزيك د ژیانا جڤاکییا ئێزدییان دا پێگەهەکێ پیرۆز هەیە هەر ژ دەستپێکا پەیدابوونا ئێزدیاتیێ و د هەمی بیرەوەریان دا وەک ژیانا دنیایی و ئايينی دیسان ناڤدانان و سنەتکرن و هەڤژین پێکئینان و جەژنێن ئۆلى و حەج و نڤێژ ڕۆژی و زەکات قۆربانی و ژدایکبوون و مرن…هتد. مۆزيك هەڤپشکا هەمی مرۆڤێن ئێزدییە ب رێز و پایەکێ بلندڤە.
(موزیک ب روح و گیانێ و هەستێن ئێزدییان ڤە د گرێداینە ژبەرکو دەمێ دەنگێ دەف و شبابێ هاتی ئێکسەر روح چوو د ناڤ قالبێ ئادەم پێغەمبەر دا (س.خ) و دەما د ڕێ و ڕەسمێن ئۆلێ ئێزديان دا مۆزيك دهێتە ژەنین و قەول دهێنە گۆتن هەست و وژدانا وان د هەژیێت، د ناڤ ئێزدییان دا ل گۆرەی باوەرییا وان شاز و قدووم بەری پەیدابوونا مرۆڤایەتیێ هەبووینە ئانکۆ دیرۆکا وان دزڤڕیتە دەمێ ئافراندنا کنیاتێ بەری دروستبوونا قالبێ ئادەم شاز و قدووم ژ نورا خودێ هاتینە دروستکرن). (٨)
(پشتی ڤێ چەندێ روح چوو د ناڤ قالبێ ئادەمی دا و خودایێ مەزن فەرمان ژ ئێک فریشتەیان کر پەرداخەکێ ژ ئاڤا ژیانێ بدەنە ئادەمی پاشی ئاڤا ژیانێ دا ئادەمی خودا ژی وەک نیشانەکا رازیبوونێ مللێ فریشتەی ب ڕەنگێ کەسک کر و هەتا نۆکە ئەو پارچە قۆماشێ کەسک کۆ د بیرەوەری و جەژنێن ئێزدییان دا ل تەنشت تاوس مەلەک سنجەق ددەن سۆمبولەکە بۆ مللێ کەسک یێ وی فریشتەی).(٩)
(دیسان ل گۆر قەول و قەسیدێن ئێزدییان، ل ڕۆژا چارشەمبێ بوو رۆح کەفتییە بەر قالبێ ئادەم پێغەمبەر(س.خ) لەوما هەر هەفت سۆر ئانکۆ مەلائیکەت هاتنە هنداڤ و ل دوور قالبێ وی زڤرین و ل بەر دەنگێ شاز و قدووم سەما کێشیانە و خودێ کاسا قودرەتێ ژیان ژبۆ هنارتییە و مەلک فەرخرەددین ئانکۆ تاوس مەلەک سەرۆکێ ملیاکەتا ئەو کاسە ب سەر ئادەم ڤە کرییە). (١٠)
ئەڤ هەر دو سەبەقە ژ قەولێ قەدیبلبان ئەڤێ گۆتنێ پەسەند دکەن.
وەختێ قالبێ ئادەم پێغەمبەر چێکر
ب دەست و سەر و پێ کر
ئەو کی بوو کاسا قودرەتێ لێکر
وەختێ قالبێ ئادەم پێغەمبەر چێکر
ب دەست و سەر و پێ کر
ئەو مەلک فەخرەددین بوو کاسا قودرەتێ لێکر
(دیسان د ڕێ و ڕەسمێن چوونا روحێ بۆ د ناڤ قالبێ ئادەمی دا ئاهەنگێن سەمایێ ژلایێ هەر هەفت فریشتان ڤە سازکریە هەتا نوکە ب بیرئینانا ڤێ بیرەوەریێ هەمان ئاهەنگ د هەلکەفتێن تایبەت دا دهێنە سازدان و هەر هەفت زەلامێن ئۆلى ل جهێ هەر هەفت فریشتەیان ئامادە دبن و ئێک ژوان ل بەراهاییا وان دچیت جلو بەرگێن رەش ل خوە کرینە و تاجەک ل سەر سەری دانایە و هەر شەش فریشتەیێن دیتر جل و بەرگێن سپی ل خوە کرینە).(١١)
سەمایێ ژی گرنگی و پیرۆزیەکا تایبەت د ناڤ ئێزدییان دا هەیە لەورا (د ڤان ڕێ و ڕەسمان دا هەفت سەما ب ئاوازێن مۆزيكێ یێن تایبەت و گرێدای ب ڤێ ئاهەنگێ ڤە كو ژلایێ زەلامێن ئايينی ب دەڤ و ب ژەنیانا مۆزيكێ و هێدی هێدی ل دوور چرایەکی دزڤڕن و ئەڤ چرایە سۆمبۆلەکە دەما ڕوح چوویە د ناڤ قالبێ ئادەمی دا وەکی هەر هەفت فریشتە ل دوور چرایێ عەرشی دا دزڤڕین. ئەو سەمایە ژی ب ئاوازێن وان ڤە ئەڤەنە:
ئاوازا سەما بلند: مەقام بەیاتە ئاوازا سەمایا ئێزی: مەقام ڕەستە ئاوازا سەمایا شەرفەددین: مەقام عەجەم ئاوازا سەمایا قانونی: مەقام کورد ئاوازا سەمایا زەرزاتێ: مەقام بەیات ئاوازا سەمایا سەرتربە: مەقام بەیات ئاوازا سەمایا شێشمس: مەقام حیجاز). (١٢)
د ناڤ ئۆلێ ئێزدییان دا مۆزيكێ گرنگییەکا ئێکجار هەیە پرانییا قەول و بەیتێن ئۆلى د گەل دەف و شبابێ دهێنە گۆتن و دەف و شبابێ گرێدان ب تاوسێ قەولان ڤە هەیە و هەر قەول و بەیتەکێ ئاوازا خوە یا تایبەت هەیە د ئۆلێ ئێزدییان دا دبێژنە دەف و شبابێ (شاز و قدووم).
(ڕامان ژ ڤان پەیڤان شاز ب رامانا سازیا مۆزيكێ دهێت و قدووم ژی ب مانا پێشکێشکرن یان هات ب مانا مۆزيك هات یان مۆزيكێ پێشکێش کەن). (١٣)
(هیرۆدۆت)* دەربارەی ڕێ و ڕەسمێن قۆربانیکرنێ ژبۆ خوداوەندێن دەولەتا مادد دبێژیت: موغان ب خوە سەرپەرشتییا ڕێ و ڕەسمێن قۆربانییان دکر و پشتی قۆربانیکرنێ هەر وەک هێرۆدۆت سترابۆ* دبێژن: موغا سروودێن خوە یێن تایبەت دستراندن و دەربارەی ڤێ مژارێ یۆناسیس نڤیسەرێ چەرخێ دووێ یێ زاینی دبێژیت: ئەڤ سروودە ل بەر کیتابەکێ دهاتنە خواندن و ئەڤ کلتور و نەریتێ مۆزيكێ ل سەر دەمێ دەولەتا مادد و هەتا نۆکە د ناڤ ئێزدییان دا پاراستی و وەک خوە ماینە و ئەڤە ئەو خالا بهێزە یا بەردەوامی و خوە ڕاگرییا وان). (١٤)
(پێکهاتا جڤاکێ ئێزدییان: جڤاکێ ئێزدی ل دوویف سیستەمێ ئۆلى لسەر هزرا چینایەتی هاتییە پێکئینان و هندەک بەندێن نەگهۆر و گرتی هەنە ئەڤ چین و بەندە ل دوویف پەڕتۆکا پیرۆزا ئێزدییان مەسحەفا ڕەش هاتینە رۆنکرن و ژلایێ خودای ڤە هاتینە دابەشکرن و ل ئاسمانی بریار ل سەر هاتییە دان ژبەر ڤێ چەندێ کەس نەشێت چینا خوە بگۆهریت یان پێلیت یان ژی ژ چینەکێ بچییە چینەکا دیتر یان ژنخازیێ ل گەل چینەکا دیتر بکەت و کەس نەشێت سەرپێچیێ بکەت چۆنکی هەر هزار ساڵان جارەکێ خودا ب خوە سەردانا لالشێ دکەت و سەر ژنۆ ڤان چین و بەندا دەستکاریێ تێدا دکەت و یاسا و رێبەرێن نووی یێن ئايينی بۆ ددەتە دیارکرن).(١٥)
ئەڤ چینە ژی ئەڤێن ل خوارێ نە:
میر: بلندترین پلا دەستهەلاتێ نە د ناڤ ئێزدییان دا و دەستهەلاتا رەها هەیە وەک فتوا بۆ دانانا و لادانا شێخ و ڕێبەرێن ئێزدیاتیێ هەمی ددەستێن وان دا نە و ب تایبەت بنەمالا شێخادی کو ب میرات بۆ دمینیت. میر سەرۆک و ڕێبەرێ دینێ دنیایی یێ ئێزدییان بارەگایێ وی ل باعەدرێ یە. پسمیر: ژ پسمامێن بنەمالا میری پێک هاتینە و ئەرکێ وان هاریکاری و ڕاوێژکارییا میریە. باباشێخ: سەرۆکێ بالا یێ ئێزدییانە و کۆمەکا شێخا ل بەر دەستێ وی کاردکەن و فەرمانێن تایبەت گرێدای ئۆلى و دگەهینتە هەمی بنکە و جهێن ئێزدی نشین و باباشێخ دشێت یاسایێن ئۆلى یێن تایبەت ژبۆ دیارکرنا ڕۆژی و نڤێژان و حەرامی و حەلالیێ دابڕێژیت. کوچک: خزمەتکارێن شێخادینە ب مەبەستا کۆمڤەکرنا زەکاتێ و دانا بەرەکەتێ. فەقیر: ئەون ئەڤێن دەستێن خوە ل هەمی خوشیەکا دونیایێ شیشتین. مرید: دبێژنە هەمی باوەردارێن ئۆلێ ئێزدييان و سەر ب چ چینێن ل سەری مە بەحسکری نینن. قەوال: د پێکهاتەیا جڤاکێ ئێزدی دا قەوال چینەکا تایبەتن و ژبۆ مۆزيكێ د تەرخانکرینە کۆ کارێ وان گۆتنا سروود و سترانێن ئۆلى و ژەنیانا ئامیرێن مۆزيكێ یەك و هەر ب هونەرێ مۆزيكێ شیاینە تێکست و دیرۆکا ئۆلێ خوە و جوامێری و خوەراگرییا خوە هەتا ئەڤرۆ ژبۆ نەڤیێن خوە ب ڤەگۆهێزن و پارێزن. مۆزيك گەلەکا پیرۆزە د ئۆلێ ئێزدییان دا دەما داخواز ژ قەوالەکی دکەن مۆزيكێ بۆ بژەنن یان بستریت نابێژنێ بێژە یان بژەنە بەلکۆ دبێژنێ (قەولێ ب ڕێز کە).
(ڕامانا پەیڤا قەوال یان کالۆ ب زمانێ سۆمەری و کوردی دهێت، ب مانا مرۆڤێ دیندار یان مرۆڤێ ڕێدین سپی، پەیڤا قەوال دگەهیتە سۆمەریا و بابلیا گرێدانەکا خورت ب ڤان زمانان ڤە هەیە چونکى ئەڤان کەسان د دەمێ سۆمەری و بابلیان خزمەتا پەڕستگەهان کریە و هەر دەم دەف و شباب ل بیرەوەری و جەژن و رۆژێن پیرۆز ژەنییە). (١٦)
قەوال ب مانا (پارێزەرێ پەیمانا یان پارێزەرێن و تێکست و دیرۆکا سەروەییا ئێزدییان. قەوول ب مانا پەیمان چەندین ڕامان ژێ دچن وەک خودان سویند و سوز و پەیمان، قەوال ئەو چینەیە کو قەول و تێکستێن ئۆلى ب ڕەنگێ تەرتیل دبێژن و ب وێ چەندێ د ناسیارن کو بباشی رویدانێن دیرۆکی ژیان و ئۆلێ ئێزدییان دزانن و ئەڤە هەمی دزانن ئامیرێ دەف و شباب بژەنن چونکی ئەڤ ئامیرە د ئاهەنگێن ئۆلى دا گەلەک د گرنگن ژبەر ڤێ چەندێ دڤێت زارۆکێن خوە ژی فێری ڤی هونەری بکەن و دهەمان دەم دا سروود و دیرۆک چیرۆک و قەهرەمانی پێدڤییە ژلایێ زارۆکێن وان ڤە بهێنە ژبەرکرن، قەوال وەک سەفیر یان نوینەرێن میری دهێنە هەژمارتن گاڤا کو دچنە گۆند و باژێران دوور یێن کو نەکەڤنە دبن دەستهەلاتا میری دا، د پێگەهێ جڤاکێ ئێزدییان دا قەوالی رێزەکا تایبەت هەیە و نابیت ڕهـ و سمبێلێن خوە ب تراشیت.)(١٧)
ئەرک و کارێ قەوالان
گۆتنا قەول و سروود و پەسنە و ڕێنمایێن ئۆلى د هەمی ڕێ و ڕەسمان دا. ڤەگێڕانا قەسیدە و چیرۆکێن دیرۆکی ل سەر دیرۆکا ئێزدییان و کەسایەتیێن ئۆلى و شێخا. رفقەتا تاوس مەلەک (سنجەق) د دەمێ گەریان و سەردانان ل گۆند و دەڤەرێن ئێزدییان. ژەنیانا ئامیرێ دەف و شبابێ ل سروود و رێ و رەسمێن ئۆلى. جێبەجێکرنا ڕێ و ڕەسمێن ڤەشارتنا مرییان.
دەهۆڵ و زورنا د ئۆلێ ئێزدییان دا:
ئامیرێ دەهۆل و زورنایێ چ گرێدان ب پیرۆزیێن ئۆلێ ئێزدییان ڤە نینە بەلێ شانازیێ ب ڤان ئامیران دبەن، د ڕێ و ڕەسمێن (بووک ڤەگوهاستن و هەر دیسان مرنێ دا ئامیرێ دەهۆڵ و زورنایێ دژەنن و دبێژنێ مەهدەر، هەر کەسەکێ ئێزدی هەڤژینیێ پێک بینیت د سپێدا بووک ڤەگوهاستنێ دا هەتا دگەهنە مالا زاڤای ئاوازێن مەهدەرێ ب دەهۆڵ و زورنایێ دژەنن و ب شاهی و گۆڤەند و ستران گۆتن و مەبەستا وان ژ ڤێ چەندێ ئەوە لاڤایان ژ خودێ دکەن کو خوشی و شادی ببیتە بەهرا بووک و زاڤای). (١٨)
(موزیک د ڕێ و ڕەسمێن تازی و مرنێ دا ئەگەر خودێ نەکەت لاوەک یان زاڤایەکێ نوى بمریت پشتی ئەنجام دانا ڕێ و ڕەسمێن شوشتنا مریان و دانانا وی ل سەر دارەبازی دەما ل مال دئیننە ژدەرڤە ب دەنگ و ژەنینا ئاوازێن دەهۆل و زورنایێ ئاوازا مەهدەر دئینە ژدەرڤە و هەتا دبەنە ناڤ گورستانێ دا، مەبەست ژ ڤێ ئاوازێ ژی ئەوە کو داخواز و لاڤایان ژ خوەدای دکەن، رەحمێ ب مری ببەت و پێخیتە بن مەزناهییا رەحما خوە و دەما کەسەکێ ئێزدی دمریت ئەو دبێژنێ ئەمرێ خودێ ب سەر مە دا هات. د ڕێ و ڕەسمێن تازیێ دا کا چەند ڕۆژ بن قەوال قەولان دخوینیت و ئامیڕێ دەف و شباب ل رۆژا دۆماهیکێ یا تازیێ بکاردهێت. ئێک ژ ری سپی یان شێخەک رادبیتە ژ پیانڤە و دبێژیتە قەوالی: بابێ قەول؟
قەوال دبێژیتێ کەرەم بکە بخوازە.
پاشان ری سپی بەرسڤ ددەت: دبێژیت مریدێن شێخادی د ڕونشتینە و ژ تە دخوازن بخێرا خودێ و ل سەر خاترا ئەمرێ خودێ ب مە، ب علمێ خودێ و شیرەت و مسحابەت و قەولێ شێخادی ب ئاخڤە.
قەوال دبێژیتێ: تو خودان مەعریفەتی ل بەر خلمەتا ئەمرێ خودێ ئەم د حازرین و قەوال دەست ب گۆتنا قەول و ئاموژگارییان دکەت دناڤبەرا هەر چەندەکێ دا ری سپی دبێژیتێ بەلێ و جارەکا دیتر قەوال دبێژیتێ: خودان مەعریفەتێ خوەدێ مەعریفەتێ ل حازر و گوهدارا زێدە بکەت و ل دوماهیێ قەوال دبێژیت: ئەم د کێمین و خوەدێ یێ تەمامە.
پاشی شریینیان دئینن و بسەر رونشتییان بەلاڤ دکەن و دهەمان ڕێ و ڕەسمێن ژ دایکبوونێ ژی دا خەلک دهێتە پیرۆزباهییان چونکى بیر و باوەریێن ئێزدییان ئەوە کۆ ئەمرێ خودێ یە و ئەمرێ خودێ ئێکە و ئەم ب ئەمرێ خودێ د دل خوشین چ ژ دایکبوون بیت یان مرن بیت).(١٩)
(دەف و شباب دو ئامیرێن زێدە پیرۆزن د ناڤ ئێزدییان دا د هەمی ڕێ و ڕەسم و داب و نەریتێن ئێزدییان دا دهێنە بکارئینان نەخاسمە ئەو بیرەوەریێن ل پەڕستگەها لالش ل بەر دەنگێ دەف و شبابێ دهێنە گێران، ئەگەر دەف ل ناڤ هندەک گڕۆپێن سۆفییان ڕۆلەکێ سەرەکی هەبیت د ناڤ ئێزدییان دا تێکەلی ئۆلی بوویە و بوویە پیرۆزی هەتا وی ڕاددەی ئێزدی تەواف دکەن چونکە د دەقێن قەولان دا دەف و شباب ڕامانەکا خوەزای دستینیت و ژبۆ بریار و ڤیانا خودێ بکاردهێت).(٢٠)
جزیری د هەلەبەستەکا خوە دا بەحسی دەف و شبابێ کریە، ب دیتنا من ڤی وێنێ هەلبەستێ گرێدان ب ئێزدییان ڤە هەبوویە، چونکى ئێزدی گەلەک ئامیرێ دەف و شبابا بکار دئینن نەخاسمە دگەل سەما و مەڕاسیمێن ئۆلی و خوەداناسیێ دا، ئەڤە ژی میناکا جزیری:
ئیرۆ ل عومرێ خوەی تەلەف
بێ شاهد و جاما سەدەف
بێ چەنگ و ساز و نای و دەف
زانم پەشیمانی مەلا
وەرە بێ پەردە مەلا ڤێ خەزەلێ بینە مەقام
هەر دەما بێنە سەما دەف ب دەف و چەنگ ب چەنگ
(اللە) وەرە ساقی ب دو جامان مە جوان بکە
مۆتڕب ب دەفێ ڕا بدە سێگاه و شەبابێ
دیسان هندەک ئامیرێن دیتر یین مۆزيكێ تایبەتییا خوە ل دەف ئێزدییان هەی وەک تەنبور تەنبورە و ل سەر تەمبورڤانێ ئیزدی فەرە دەمێ تەمبورێ دژەنیت ل دەستپێکێ ماچ بکەت پاشی شازێ ئێزی سرودەکا ئولی یا گرنگە بژەنیت و مافێ سترانێن دیتر ژی هەیە پێ بژەنیت جزیری ژی هەم پەیڤا ساز و هەم تەمبور بکارئینایە
مەحبووب خوە نیشاندا سەفێ
جارەک د جاما قەرقەفێ
هاتن ب ئاوازێ دەفێ تەنبوور
و چەنگ نەغمەدا
د گەلەک لایەنان دا کارتێکرن چ یا ئايينێن دیتر بیت یان ژی کارتێکرنا نەتەوەێن دیتر ب سەر ئێزدییان ڤە دیارە بەلێ د بیاڤێ مۆزيك و ستران گۆتنێ قەولێن وان دا ب تامەکا ڕەسانا کوردی دبێژن کو هەستێن کوردەواری لێ دبارن و رەسانایەتییا وان وەک خوە مایە بێی کو هیچ کارتێکرنەک لێ ببیت، ئەگەرێن پاراستنا رەسەناتییا ئاوازێن وان ڤەدگەریت بۆ سروشتێ ئۆلێ وان ب نهێنی ئەنجام داینە و نەهێلایە کەسێن بیانی گوهدارییا ئاوازێن وان بکەن ب تایبەت ڕێ و رەسمێن ئۆلى ، كو ئەڤە ژ وان خالێن هەرە گرنگە، ب پاراستی هەتا نۆکە ماین.
ئێک ژ تایبەتمەندیێن ئۆلێ ئێزدييان ئەوە کو بیر و باوەر و ڕێ و ڕەسم و سروود و ستران و مۆزيكا و تيکستێن ئۆلى نە نڤیسینە و نەهێلایە بهێنە تۆمارکرن بەلکو ب دەڤکی ژ نڤش بۆ نڤشی ب میرات هاتینە ڤەگوهاستن.
*مەبەست ژ تەبشیرێ بانگخوازیە بۆ نموونە: هندەک ئاین دڤەکرینە هەر کی بیت دشێت بچیتە ناڤ رێزێن وان و پرۆپاکندێ دکەن کو خەلکەکێ دی بچیتە سەر ئاینێ وان، بەلێ ئەڤ تەبشیرە د ئاینێ ئێزدییاندا نینە.
* هیرۆدۆت: ٤٨٤ب.ز_٤٢٥ ب.ز ئێکەمین دیرۆکنڤیسێ یۆنانی بوویە ڕابوویە ب نڤیسینا دیرۆکێ ب ڕەنگەکێ ب ڕێک و پێک کو نڤیسینێن وی هەتا ڤی سەردەمی ماینە و ب بابێ بابێ دیرۆکێ ناڤدارە.
* سترابۆ: ٦٣ یان ٦٤ ب.ز_٢٤ز زانایێ جوگرافیاناس، فەیلەسووف ودیرۆکناسەکێ یونانی بوو.
ژێده‌ر و په‌ڕاوێز:
الموسيقي في ديانة الايزديه. صباح کنجی.الحوار المتمدن. 2018. دەف و شباب د ئايينێ ئێزدییاندا. ناتق ساڵم. گۆڤارا لالش. هەژمارە ٤٤. دهۆک ٢٠١٩. مێژووی مۆزيكی کوردی. محەمەد حەمە باقی.دەزگای ئاراس.چاپخانەی هێڤی. چاپی سێیەم. هەولێر ٢٠٠٩. مێژووی مۆزيكی کوردی. محەمەد حەمە باقی.دەزگای ئاراس.چاپخانەی هێڤی. چاپی سێیەم. هەولێر ٢٠٠٩. موزیک لە ئايينی ئێزیدیاندە. دلاوەر مستەفا و هەنگاو ئەنوەر. گۆڤارا لالش. هەژمارە ٤٩. دهۆک ٢٠٢٣. مێژووی مۆزيكی کوردی. محەمەد حەمە باقی.دەزگای ئاراس.چاپخانەی هێڤی. چاپی سێیەم. هەولێر ٢٠٠٩. دەف و شباب د ئايينێ ئێزدییاندا. ناتق ساڵم. گۆڤارا لالش. هەژمارە ٤٤. دهۆک ٢٠١٩. دەف و شباب.. مۆزيكا روحی یا ئێزدییان. ڕەنا سلێمان. ڕەوانگە و ڕەخنە. ٢٠٢١. مێژووی مۆزيكی کوردی. محەمەد حەمە باقی.دەزگای ئاراس.چاپخانەی هێڤی. چاپی سێیەم. هەولێر ٢٠٠٩. دەف و شباب د ئايينێ ئێزدییاندا. ناتق ساڵم. گۆڤارا لالش. هەژمارە ٤٤. دهۆک ٢٠١٩. دیدارەکا ڕاستەوخوە دگەل بەرێز شەمۆ قاسم دەنانی. ل بنگەهێ لالش. تەمۆزا ٢٠٢٣. موزیک لە ئايينی ئێزیدیاندە. دلاوەر مستەفا و هەنگاو ئەنوەر. گۆڤارا لالش. هەژمارە ٤٩. دهۆک ٢٠٢٣. دەف و شباب.. مۆزيكا روحی یا ئێزدییان. ڕەنا سلێمان. ڕەوانگە و ڕەخنە. ٢٠٢١. مێژووی مۆزيكی کوردی. محەمەد حەمە باقی.دەزگای ئاراس.چاپخانەی هێڤی. چاپی سێیەم. هەولێر ٢٠٠٩. مێژووی مۆزيكی کوردی. محەمەد حەمە باقی.دەزگای ئاراس.چاپخانەی هێڤی. چاپی سێیەم. هەولێر ٢٠٠٩. دەف و شباب د ئايينێ ئێزدییاندا. ناتق ساڵم. گۆڤارا لالش. هەژمارە ٤٤. دهۆک ٢٠١٩. موزیک لە ئايينی ئێزیدیاندە. دلاوەر مستەفا و هەنگاو ئەنوەر. گۆڤارا لالش. هەژمارە ٤٩. دهۆک ٢٠٢٣. موزیک لە ئايينی ئێزیدیاندە. دلاوەر مستەفا و هەنگاو ئەنوەر. گۆڤارا لالش. هەژمارە ٤٩. دهۆک ٢٠٢٣. موزیک لە ئايينی ئێزیدیاندە. دلاوەر مستەفا و هەنگاو ئەنوەر. گۆڤارا لالش. هەژمارە ٤٩. دهۆک ٢٠٢٣. هزرو فەلسەفە د ئەدەبیاتا دینێ ئێزدییاندا. کۆڤان ڕێسان حەسەن. چاپخانا هاوار.چاپا ئێکێ دهوک ٢٠١٦.
ژێدەرێن هاتینە بکارئینان:
– پەڕتووک:
مێژووی مۆزيكی کوردی. محەمەد حەمە باقی.دەزگای ئاراس.چاپخانەی هێڤی. چاپی سێیەم. هەولێر ٢٠٠٩. هزرو فەلسەفە د ئەدەبیاتا دینێ ئێزدییاندا. کۆڤان ڕێسان حەسەن. چاپخانا هاوار.چاپا ئێکێ دهوک ٢٠١٦.
– ڤەکۆڵین:
دەف و شباب د ئايينێ ئێزدییاندا. ناتق ساڵم. گۆڤارا لالش. هەژمارە ٤٤. دهۆک ٢٠١٩. موزیک لە ئايينی ئێزیدیاندە. دلاوەر مستەفا و هەنگاو ئەنوەر. گۆڤارا لالش. هەژمارە ٤٩. دهۆک ٢٠٢٣.
– گۆتار:
الموسيقي في ديانة الايزديه. صباح کنجی.الحوار المتمدن. 2018. دەف و شباب.. مۆزيكا روحی یا ئێزدییان. ڕەنا سلێمان. ڕەوانگە و ڕەخنە. ٢٠٢١.
– جاڤپێکەفتن:
دیدارەکا ڕاستەوخوە دگەل بەرێز شەمۆ قاسم دەنانی. ل بنگەهێ لالش. تەمۆزا ٢٠٢٣.
بۆ زانين ئه‌ڤ گۆتار ل هه‌ژمارا 243 ل گۆڤارا مه‌تين هاتيه وه‌شاندن.
تُتاح هذه الصورة أيضا في: کوردی
